نگاه اجمالي به روابط سياسي و اقتصادي ايران و هند

پژوهش خبری صدا وسیما: به دنبال دعوت رسمی "نارندرا مودی" نخست وزیر هند از رییس جمهوري ايران، حسن روحاني به همراه هياتي برای دیدار دو جانبه روز پنج شنبه 27 بهمن به هند سفر می‌کند. اين سفر سه روزه اولین سفر حسن روحانی به هند پس از  روی کار آمدن وی در مرداد ۱۳۹۲ است. این سفر در شرایطی انجام می‌شود که تهدیدهای «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهوری آمریکا برای اعمال تحریم‌های جدید تجاری بر ایران و خروج از برجام ادامه دارد.

هند برای تقویت روابط خود با کشورهای غرب آسیا و تأمین نیازهای انرژی خود به تهران چشم دوخته است. همچنین در جریان سفر نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند به ایران در خرداد سال ۹۵ طرفین تفاهمنامه‌ای به ارزش ۵۰۰ میلیون دلار برای توسعة بندر «چابهار» امضا کردند. ایران، هند و افغانستان توافقنامه سه جانبه‌ای برای احداث یک کریدور حمل و نقل بین‌المللی در چابهار امضا کرده‌اند. در اين سفر حسن روحانی با نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور هند جداگانه دیدار و دربارة آخرین تحولات منطقه‌ای و جهانی، مذاکره برای تکمیل و بهره‌برداری هر چه زودتر از بندر چابهار، گفتگو خواهند کرد. قرار است در سفر رئیس‌جمهوری به هند و دیدار با مسئولان هندی یادداشت‌های تفاهم همکاری در بخش‌های مختلف از جمله علوم و تحقیقات، حمل و نقل، کشاورزی، اتاق بازرگانی، سرمایه‌گذاری‌های مشترک و انرژی امضاء شود. رئیس‌جمهور همچنین نشست تجاری ایران و هند را در دهلی‌نو افتتاح خواهد کرد. به مناسبت سفر رئيس‌جمهور کشورمان به هند اين گزارش نگاه اجمالي به روابط سياسي و اقتصادي ايران و هند خواهد داشت.

 روابط سياسي

ايران و هند به عنوان دو کشور تأثيرگذار و قدرتمند آسيايي داراي اشتراکات و روابط تاريخي و فرهنگي بسياري هستند که همواره به بهبود و گسترش روابط در حوزه‌هاي ديگري همچون سياسي و اقتصادي ترغيب مي‌شوند. جواهرلعل نهرو نخست‌وزير هند مي‌گويد: "در طول ساليان متمادي هيچ کشوري همچون ايران بر فرهنگ و مردم هند تأثير نگذاشته است. زبان فارسي بيش از  7 قرن زبان رسمي مردم هند و دربار آن بوده است و تنيدگي فرهنگي ايران و هند قابل قياس با ديگر کشورها نيست." اما عليرغم اين هنوز در حوزه‌هاي سياسي و اقتصادي مناسبات در خور دو کشوري با قدمت طولاني نبوده است.

بعد از استقلال هند از يوغ استعمارگر انگليس، اين کشور توانست با کشورهاي ديگر مناسبات مستقل را تجربه کند. روابط ايران و هند، با استقلال اين کشور در 15 آگوست 1947 وارد مرحله تازه‌اي شد. سرکنسولگري و سپس سفارت ايران در دهلي‌نو تأسيس شد. اما عليرغم اين، روابط سياسي دو کشور به دليل حمايت رژيم طاغوتي از پاکستان، بر پاية اعتماد دو جانبه نبوده است. با پيروزي انقلاب اسلامي تنش بين دو کشور کاسته شد و هند از نخستين کشورهايي بود که انقلاب اسلامي ايران را به رسميت شناخت و هياتي رسمي در قم به حضور امام خميني(ره) رسيدند. بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، ايران به جنبش غير متعهدها پيوست و رابطه آن با آمريکا قطع شد که با اين اقدام هند نقس راحتي کشيد.[1]

در دوران جنگ تحميلي با توجه به روابط نزديک اقتصادي و سياسي هند با عراق اما اين کشور خواستار خاتمه جنگ از طريق مذاکره شد. عليرغم تأثيرات جنگ بر روابط سياسي دو کشور، همکاري‌هاي اقتصادي ايران و هند گسترش يافت. موضوع روابط سياسي ايران و هند تابعي از روابط خوب ايران با پاکستان، ناآرامي‌هاي کشمير بود.

برنامه هسته‌اي ايران

با طرح موضوع برنامه هسته‌اي ايران در شوراي امنيت، هند در سال‌هاي 2005، 2006 و 2009 در آژانس بين‌المللي هسته‌اي عليه ايران رأي داد. از طرفي ديگر با صدور قطعنامه‌هاي تحريمي عليه کشورمان در مه 2008 ميلادي وزارت امورخارجه هند در پيروي از قطعنامه شوراي امنيت سازمان ملل عليه ايران از مقامات مطبوع خود خواسته است بانک‌هاي ايراني و محموله‌هايي را که از ايران وارد يا به مقصد ايران صادر مي‌شود تحت نظارت داشته باشد.[2]

به اعتقاد کارشناسان همراهي هند با تحريم‌هاي آمريکا در حالي رخ داد که اين کشور يکي از منتقدين و مخالفين جدي تحريم‌هاي يک جانبه آمريکا خصوصاً در حوزه انرژي بوده است. هند در اين حوزه به انرژي ايران نيازمند است. وزير انرژي هند گفته بود که تحريم‌هاي مدنظر آمريکا مي‌تواند بر اقتصاد اين کشور تأثير منفي داشته باشد.[3]

روابط اقتصادي ايران و هند

روابط اقتصادي دو کشور طي قرون گذشته همواره وجود داشته است. اولين عهد نامه بازرگاني بين دو کشور در سال 1955(1333) به امضاء رسيد. در سال 1970 (1341) اولين کميسيون مشترک اقتصادي دو کشور در تهران برگزار شد. مهمترين پروژه اقتصادي بين دو کشور در سال 1975 (1353) طرح توليد سنگ آهن "کودرموخ" هند با سرمايه گذاري ايران بود. بعد از پايان جنگ تحميلي روابط اقتصادي ايران و هند افزايش يافت. پس از سفر نخست‌وزير هند به تهران در سال 2002 (1380) شاهد گسترش روابط سياسي و بين‌المللي و افزايش حجم روابط اقتصادي بين دو کشور بوديم و وزراي متعددي از کشورهاي متقابل بازديد نمودند و در واقع محدوديتي که بطور سنتي در روابط دو کشور وجود داشته شکسته شد.

 مبادلات کالا

عمده صادرات غير نفتي ايران به هند شامل خشکبار، مشتقات نفتي، پتروشيمي، آلياژهاي آلومينيوم، شمش فولاد و واردات غير نفتي از هند شامل سنگ آهن – گوشت- کاغذ- موتورسيکلت و... مي‌شود. در سال 2003 حجم مبادلات بازرگاني دو کشور به بيش از دو ميليارد دلار رسيد و در سال 2004 به 3 ميليارد دلار ارتقا يافت. در سال 2010م (1388) حجم مبادلات تجاري ايران و هند به 9 / 13ميليارد دلار رسيد که شامل صادرات نفت به هند به ارزش 11 ميليارد دلار و صادرات غير نفتي به ارزش 1/ 1ميليارد دلار بود. واردات ايران از هند بالغ بر 8 / 1ميليارد دلار بوده است.[4]

پس از برداشته شدن تحريم هاي يک جانبه عليه ايران از 2015، در پي توافق هسته‌اي، هند قدم‌هايي را براي گسترش روابط اقتصادي با ايران برداشت. براي مثال پس از تاخير فراوان اين کشور 6 ميليارد دلار از بدهي‌هاي خود را به ايران پرداخت کرد. اين بدهي به خاطر واردات نفت از ايران بود و دهلي عنوان کرده بود باتوجه به تحريم‌هاي بانک جهاني قادر به پرداخت قروض خود نبوده است.

 انرژي

نياز هند به انرژي بر کسي پوشيده نيست و براي تأمين بلند مدت انرژي خود به ايران در نقش بهترين و مهمترين تأمين‌کننده انرژي مي‌نگرد. به دليل نياز هند به انرژي عمده‌ترين حجم روابط اقتصادي هند را نفت خام تشکيل مي دهد. در سال 2008-2009 نفت ايران تقريبا 16 درصد از واردات نفت خام هند را تشکيل مي‌داد. واردات نفت هند از ايران در سال­هاي 9-2008 حدود 5 / 9 درصد افزايش يافت که به موجب آن ايران به عنوان دومين تأمين‌کننده نفت هند تبديل شد. حدود 40 درصد از نفت مصرفي هند از ايران وارد مي شود. با توجه به نياز شديد هند به انرژي جهان نزديکترين منطقه نفت خيز انرژي، منطقه خليج فارس است. از اين رو دولتمردان هند طرح انتقال انرژي از طريق خط لوله از اين منطقه را در دستور کار خود قرار داده اند. يکي از اين طرح ها  خط لوله صلح (ایران- پاکستان- هند) بود. طرح خط لوله انتقال گاز صادراتی ایران به هند و پاکستان در سال ۱۹۹۰ مطرح شد و پس از گفتگوها این طرح ، «خط لوله صلح^[7]» نام گرفت. بر اساس این طرح مقرر شده بود که گاز صادراتی ایران براساس تفاهم‌های انجام شده، تا مدت ۲۵ سال، با قیمت توافقی به هند و پاکستان به فروش برسد. البته مذاکراتی هم  پیرامون پیوستن ترکمنستان و قطر به ایران برای تأمین گاز طبیعی این پروژه بزرگ مطرح شده بود. طول خط لوله ایران به هند ۲۷۰۰ کیلومتر پیش بینی شده که قرار شده بود ۱۱۰۰ کیلومتر از این خط لوله در ایران،۷۸۰ کیلومتر در پاکستان و ۶۰۰ کیلومتر در هند احداث شود. در صورت تکمیل آن، روزانه ۱۵۰ میلیون متر مکعب گاز ایران به هند و پاکستان صادر می‌شود که ۹۰ میلیون متر مکعب آن برای هند و ۶۰ میلیون متر مکعب آن برای پاکستان در نظر گرفته شده بود. این مسیر که اقتصادی‌ترین روش تأمین انرژی به شبه قاره هند محسوب می‌شود، با اعمال فشار آمریکا به هند و اعلام خروج این کشور، همچنان مسکوت مانده است.^[8] این طرح پس از خروج هند از آن به خط لوله‌ای- پی تغییر نام داد. عليرغم اين که طرح خط لوله صلح ناتمام مانده ولي مقامات دو کشور گفتگوهايي را در خصوص احياء و تکميل اين طرح انجام مي‌دهند.   

پژوهش خبری // پژوهشگر: رحیم خجسته

 ---------------